Kerstcolumn: de historie van kerst in Nederland

De kersttijd is weer in volle glorie aangebroken. Winkelstraten zijn prachtig
versierd en binnen in de huizen staan kerstbomen met glinsterende slingers,
kerstballen en met fonkelende lichtjes. Hoe komen we eigenlijk aan onze
kerstboom en hoe vierde men vroeger kerst in Nederland?

Kerstboom heidens gebruik
De Germanen versierden eeuwen geleden tijdens de midwinternacht, de
kortste dag van het jaar, een boom. Voor hen stonden groene bomen en
takken symbool voor goddelijkheid en vruchtbaarheid. Omdat de meeste
bomen gedurende de wintermaanden hun bladeren verloren, was de enige
groenblijvende boom die overbleef: de spar. Midden in het dorp plaatsten ze
een boom die rijkelijk versierd werd met appeltjes die symbolisch het begin
van een nieuw seizoen aanduiden. De groene takken hadden overigens ook
bij de Romeinen dezelfde symbolische betekenis. Het is bekend dat vanaf de
vijftiende eeuw de kerstboom werd gebruikt tijden christelijke winterfeesten. Dit
gebeurde in Oost-Europa, Scandinavië en in Duitse gebieden. In de zestiende
eeuw plaatsten rijke Duitsers een boom in huis en ook zij versierden deze met
appeltjes. De Britse adel nam dit gebruik al snel over, waarna het gebruik van
de kerstboom zich over de rest van Europa verspreidde.

Kerstboom in huis
Beweerd wordt dat de Duitse theoloog Maarten Luther (1483-1546) de
kerstboom begin zestiende eeuw tot het symbool van de geboorte van Jezus
verklaarde. De kerstboom stond in het begin alleen nog in kerken. Er gingen
overigens nog heel wat jaren overheen voordat er in christelijke huishoudens
een kerstboom in huis werd geplaatst. In veel rooms-katholieke gezinnen werd
de kerstboom geweerd en had de kerststal een veel prominentere plaats in
huis. Met name het Vaticaan heeft zich lange tijd verzet tegen de kerstboom
vanwege de oorsprong van het heidense gebruik. Pas in 1982 stonden er voor
het eerst kerstbomen in het Vaticaan. De kunstmatige kerstboom deed vanaf
1883 haar intrede. Deze waren nog niet echt mooi te noemen en bestonden uit
losse takken die versierd waren met roodkleurige bessen. Pas na 1920 werd
de kunststofboom pas echt populair.

Katholieke Kerstmis
Behalve het al dan niet gebruik van een kerstboom was er vroeger een groot
verschil hoe de katholieken en de protestanten kerst vierden. De katholieken
vierden Kerstmis wat begon op Kerstavond. Door de bittere kou ging men met
het hele gezin naar de nachtmis. In de vaak steenkoude kerk werd in het Latijn
een prachtige mis opgedragen. Na deze mis kon men blijven zitten om nog
twee kleinere missen bij te wonen of men ging meteen naar huis. Eenmaal

thuis lekker opwarmen bij de kachel om vervolgens samen het kerstontbijt te
nuttigen. In de woonkamer stond een prachtige kerststal met daarnaast echte
kaarsjes die aangestoken mochten worden. Snel nog wat slapen, want
kerstochtend ging men weer naar de mis. ’s Middags was er lof, een korte
gebedsdienst met gezang. Na deze mis zette moeder een 'normale' warme
maaltijd op tafel met als enige luxe ook hier vaak wild of een sappige rollade
bij. Als toetje griesmeelpudding of zo’n doorzichtige wiebelpudding.

Protestanten vierden kerst
Het protestantse kerstfeest begon op kerstochtend. Met het hele gezin naar de
kerk om daar uit volle borst kerstliederen, psalmen en gezangen te zingen. De
kerk was altijd prachtig versierd en had vaak een grote kerstboom. Na de
kerstdienst op familiebezoek, wat wandelen of een spelletje spelen. Moeder
zette in de avond een warme maaltijd op tafel. Eigenlijk zoals altijd met
aardappels en groente, maar met kerst vaak een haas, konijn of een goed
gekruide rollade. De bijbel kwam te voorschijn en het kerstverhaal werd
voorgelezen. Het gezin luisterde ademloos naar het kerstverhaal. Was het
donker? Dan werden er echte kaarsjes in de kerstboom aangestoken.
Natuurlijk stond er een emmer water en een spons naast de boom, want je
wist maar nooit.